این روزها که در آستانه انتخابات سیزدهمین دوره ریاست جمهوری قرار داریم و بازار مناظره نامزدها داغ است نیز می‌توان با تأسی به این سیره و روش نتایج مثبتی را رقم زد.
از این‌رو، به منظور بررسی اهداف، راهبردها و شیوه امام رضا(ع) در مناظرات با حجت‌الاسلام والمسلمین «عبدالکریم پاک‌نیا تبریزی» استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر و مؤلف سیره اهل بیت(ع) گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌آید.
حجت‌الاسلام والمسلمین پاک‌نیا با بیان اینکه مناظره از برترین شیوه‌های تبلیغی در مکتب و سیره امام رضا(ع) بوده است، می‌گوید: دیگر ائمه(ع) و حتی پیامبر اسلام(ص) نیز به عنوان یکی از بهترین شیوه‌های تبلیغی بر گفت‌وگو و مناظره تأکید داشتند و این تأکید آن حضرات(ع) ریشه در آیات الهی دارد. قرآن کریم در سوره مبارکه آل‌عمران آیه ۶۴ می‌فرماید: بگو «ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است پیروی کنیم که به جز خدای یکتا را نپرستیم...» این آیه بر مسئله مناظره و گفت‌وگو تأکید می‌کند.
این پژوهشگر و مؤلف سیره اهل بیت(ع) ادامه می‌دهد: این فراز از قرآن کریم منشأ مناظرات معصومان(ع) ازجمله امام رضا(ع) بوده است؛ همچنین است آیاتی دیگر که به گفت‌وگوهای خدا با ملائکه یا شیطان و نیز گفت‌وگوهای حضرت نوح(ع) با قوم خود تصریح دارد.
ختم اختلافات هدف مناظرات رضوی است
حجت‌الاسلام والمسلمین پاک‌نیا با بیان اینکه مناظره به عنوان شیوه‌ای تبلیغی در سیره امام رضا(ع) با هدف پایان‌دهی به دشمنی‌ها و اختلافات دنبال می‌شود، تصریح می‌کند: ریشه دشمنی بشر دو چیز است: یکی زورگویی و تلاش برای تسلط بر دیگری و دوم برداشت‌های ناصحیح و تفاسیر اشتباه؛ وقتی دلیل دشمنی‌ها و اختلافات، زورگویی و قُلدری است جایی برای مناظره باقی نمی‌ماند چون هدف سلطه است نه خاتمه دادن به دشمنی‌ها و اختلافات. اما وقتی ریشه اختلاف در اعتقادات و برداشت‌ها باشد نمی‌توان با خشونت و زورگویی سخن گفت، اینجا به مناظره نیاز است و قرآن در این باره است که به مجادله احسن امر می‌کند: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ».
وی با بیان اینکه مناظره قواعد دیگری نیز دارد که شامل زمینه‌سازی برای هدایت انسان‌ها می‌شود، می‌گوید: خدای متعال در آیه ۱۷ سوره مبارکه زمر می‌فرماید: «و آنان که از پرستش طاغوت دوری جستند و به درگاه خدا با توبه و انابه بازگشتند آن‌ها را بشارت و مژده رحمت است...»؛ امام رضا(ع) نیز با هدف هدایت در مناظرات شرکت می‌کردند.
توجه به سقف فکری فرهنگی مخاطب در مناظرات رضوی
وی با اشاره به ویژگی‌ها و امتیازات مناظرات رضوی، تأکید می‌کند: وقتی حضرت(ع) به اجبار ولایتعهدی مأمون را پذیرفتند، به ناچار در متن برخوردهای فکری آن عصر قرار گرفتند؛ چون در آن زمان اسلام در جهان گسترده شده بود شبهات و تشکیک‌های فراوانی به اسلام وارد می‌شد و ارباب مذاهب و مکاتب شبهاتی را مطرح می‌کردند؛ حضرت(ع) به سقف فرهنگی طرف مناظره توجهی ویژه داشتند و به تناسب اندیشه و سطح فکر و درک مخاطب در مناظرات سخن می‌گفتند.این پژوهشگر و استاد سیره اهل بیت(ع) می‌افزاید: قاعده دومی که حضرت ثامن‌الحجج(ع) در مناظرات رعایت می‌کردند، مسئله دفع شبهات بود؛ به‌ویژه به شبهات عقلانی احکام توجه داشتند به همین دلیل در مناظرات ایشان علل و فلسفه و احکام شریعت بیشتر مطرح شده است. قاعده سوم در مناظرات رضوی، تمسک به مشترکات بود و برای اینکه طرف مقابل کلام و اندیشه ایشان را بپذیرد از دلایل قابل قبول طرف مناظره بهره گرفته و او را قانع می‌کردند.
اثبات صلاحیت نداشتن مأمون در مناظرات
وی در ادامه بیان می‌کند: بنابر نقل «عیون اخبارالرضا(ع)» و نیز نقل علامه مجلسی در «بحارالانوار»، امام رضا(ع) درباره اهداف مأمون از برگزاری مناظرات و نیز هدف خود از شرکت در آن‌ها فرموده‌اند: آنگاه که من پیروان تورات را با استدلال به تورات و پیروان انجیل را با انجیل و اهل زبور را با زبورشان و صابئین را با زبان عبری، آتش‌پرستان را با زبان پارسی و رومیان را با منطق خودشان و اصحاب منطق و اندیشه را به طریق خودشان استدلال و آن‌ها را مجاب کرده و بطلان سخن و دلیلشان را بر آن‌ها آشکار نمودم، مأمون درمی‌یابد سزاوار جایگاهی که بر آن تکیه زده، نیست و از کرده خود پشیمان خواهد شد.حجت‌الاسلام والمسلمین پاک‌نیا ادامه می‌دهد: قاعده دیگر در مناظرات رضوی استدلال به قرآن برای فرقه‌های اسلامی است، چون قرآن مورد وفاق و قبول همه مذاهب بود به آن استدلال و حقانیت اهل بیت(ع) را بر این اساس اثبات می‌کردند. قاعده پنجم آنکه مناظرات حضرت رضا(ع) در عصر طلایی اسلام انجام شده است، چراکه قلمرو اسلام در آن زمان گستردگی خاصی یافته و بخشی اعظمی از جهان را درنوردیده بود و اسلام یگانه قدرت جهان دست‌کم از نظر فکری به شمار می‌رفت. امام رضا(ع) به این مسئله و شبهات وارداتی در مناظرات توجه داشتند و برتری و غلبه حضرت(ع) بر بزرگ‌ترین اندیشمندان در این مناظرات رخ داده است.وی با بیان اینکه امام رضا(ع) اخلاقیات را در بالاترین سطح در مناظرات رعایت می‌کردند، ابراز می‌کند: اما در مواردی که لازم بود طرف مقابل سخن حق را بپذیرد حضرت(ع) به جدل که شیوه‌ای منطقی است، توسل می‌جستند که این نیز شیوه‌ای قرآنی است، همچون مناظره حضرت ابراهیم(ع) با بت‌پرستان در ماجرای شکستن بت‌ها. برای مثال امام رضا(ع) در مناظره با جاثلیق نصرانی، اندیشمند مسیحی از شیوه جدل بهره گرفتند و با تمسک به اعتقاد وی به الوهیت حضرت عیسی(ع)، جاثلیق را وادار به اعتراف به اینکه عیسی(ع) نیز عبد خداست، کردند.
هدایت اصحاب و ارباب مذاهب و مکاتب
این مؤلف کتاب‌های سیره اهل‌بیت(ع) درباره دستاوردهای مناظرات رضوی، بیان می‌کند: مناظرات امام رضا(ع) خروجی‌های بسیار داشته که در تاریخ آمده است و بسیاری از صاحبان و پیروان مکاتب و مذاهب از این طریق هدایت شده‌اند و امروز هم برای ما منبع مطلوبی به شمار می‌آید و می‌توان با آن‌ها جامعه را هدایت و مخالفان را با افکار حق همراه کرد، چون اساساً ذات انسان حقیقت‌پذیر است و انسان با فطرت زندگی می‌کند، بیشتر مردم با این شیوه هدایت می‌شوند. برای مثال اگر امروز هم بین چهره‌ها و شخصیت‌ها و نیز صاحبان افکار و آرا به این شیوه مناظره و گفت‌وگو شود بسیاری از افراد به دلیل گرایش ذاتی به حقیقت، هنر، فضیلت، عدالت و علم هدایت می‌شوند.وی درباره الهام و آموزه‌ای که می‌توان برای مناظرات انتخابات ریاست جمهوری از سیره امام رضا(ع) برداشت کرد، می‌گوید: اگر بخواهیم از مناظرات رضوی به امروز و شرایط سیاسی کشور پل بزنیم، باید ابتدا بدانیم این مناظرات برای بیان حقیقت و با نیت قربه‌الی الله است یا نه؟ آیا احکام شرع در آن‌ها رعایت می‌شود؟... قرآن به ما می‌آموزد: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ». باید ببینیم آیا می‌خواهیم طرف مقابل را به هر شیوه و با هر دستاویزی مغلوب کنیم و بر او برتری بجوییم یا در پی بیان حق و حقانیت اسلام هستیم؟
حجت‌الاسلام پاک‌نیا تأکید می‌کند: در مناظرات سیاسی نیز باید خروجی و هدف مشخص باشد اگر هدف خدایی و رسیدن به حقیقت است دیگر توهین و دروغ و تهمت معنا ندارد، چراکه به فرموده امیرمؤمنان(ع) از باطل نمی‌توان به حقیقت رسید؛ از این‌رو، با بی‌اخلاقی، ناجوانمردی و توهین که ابزار باطل هستند، حقیقت حاصل نمی‌شود. امام رضا(ع) می‌فرمایند: «اگر مردم زیبایی‌های سخنان ما را می‌شناختند، بی‌شک از ما پیروی می‌کردند». این اصلی است که باید در مناظرات امروزی ما نیز رعایت شود و منیت‌ها را کنار بگذاریم.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مشی مناظراتی امام رضا(ع) با آنچه در مذاکره با آمریکا رخ داد، همخوانی دارد یا نه، خاطرنشان می‌کند: مناظرات امام رضا(ع) برای خاتمه دادن به اختلاف‌ها و اثبات حقایق و حقانیت‌ها بوده است، وگرنه جدل‌های بی‌مورد و بیهوده یا با هدف قلدری و زورگویی و استیلای یک طرف بر طرف دیگر، هرگز سیره حضرت(ع) نیست؛ مثل مناظره با آمریکا که طرف مقابل درصدد غارت فرهنگ، اموال و افکار ما بود که اساساً بی‌معناست. در مناظره هدف باید خاتمه دادن به اختلاف‌ها باشد اما آمریکا اساساً نمی‌خواهد ما باشیم و هر گاه فرصت یافته این هدف را به‌وضوح بیان کرده است. از این‌رو نه فقط سیره امام رضا(ع) بلکه قرآن نیز چنین مناظرات و مذاکراتی را رد می‌کند.
نظر شما